Vụ án ông Thái Khắc Thành ở Nghệ An – người nuôi và rao bán 13 cá thể gà lôi trắng – đã gây chấn động dư luận cả nước, không chỉ vì mức án sơ thẩm 6 năm tù mà còn bởi sự chồng lấn giữa luật cũ và luật mới, giữa mục tiêu bảo tồn và quyền mưu sinh của người dân.
Câu chuyện bắt đầu từ một trang trại nhỏ, nơi ông Thành mua ba cá thể gà lôi trắng – một trống, hai mái – và nuôi chúng sinh sản. Số lượng gà tăng lên thành 13 con, và ông bắt đầu rao bán trên mạng xã hội. Ngày vận chuyển một số gà ra Thái Bình, ông bị bắt và sau đó bị kết tội theo khoản 2 Điều 244 Bộ luật Hình sự, quy định xử lý hình sự nghiêm khắc đối với hành vi liên quan từ bảy cá thể động vật thuộc Nhóm IB trở lên.
Tại thời điểm vụ việc xảy ra, gà lôi trắng thuộc Nhóm IB theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP, tức là loài bị cấm khai thác, buôn bán vì mục đích thương mại. Khoản luật này không phân biệt giữa cá thể bắt từ tự nhiên và cá thể sinh sản trong nuôi nhốt. Điều này đã dẫn đến một cách xử lý máy móc, bỏ qua yếu tố bối cảnh, động cơ và tính chất nguy hiểm thực sự của hành vi. Theo TS. Trần Thanh Phương, Luật sư, giảng viên Học Viện tư pháp, “Điểm then chốt là thời điểm bắt giữ, gà lôi trắng vẫn thuộc Nhóm IB. Điều này khiến tòa sơ thẩm buộc phải áp dụng khung hình phạt nghiêm khắc, bất kể đó là gà nuôi sinh sản”.
Tuy nhiên, sự thay đổi pháp luật đã xảy ra chỉ vài tháng sau. Từ 1/7/2025, Thông tư 27/2025/TT-BNNPTNT có hiệu lực, chuyển gà lôi trắng từ Nhóm IB sang Nhóm IIB. Với nhóm này, việc gây nuôi, buôn bán được cho phép nếu tuân thủ các điều kiện quản lý. Nguyên tắc “luật mới có lợi” trong khoản 3 Điều 7 Bộ luật Hình sự và Điều 152 Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật quy định rõ: khi pháp luật thay đổi theo hướng nhẹ hơn, phải áp dụng cho cả hành vi xảy ra trước đó. Điều đó có nghĩa là nếu xét xử lại, ông Thành có thể chỉ bị xử phạt hành chính và được miễn trách nhiệm hình sự.
Không thể phủ nhận, bảo tồn động vật hoang dã là một nhiệm vụ sống còn, và Việt Nam đã từng chứng kiến nhiều trường hợp săn bắt, buôn bán trái phép gây tổn hại nghiêm trọng đến đa dạng sinh học. Tuy nhiên, như luật sư Nguyễn Văn Sài. (Đoàn Luật sư TP. HCM) nhận định, “Chúng ta cần phân biệt rõ ràng giữa tội phạm săn trộm chuyên nghiệp và trường hợp nuôi sinh sản. Nếu không, luật sẽ trở thành cái bẫy vô hình với những người thiếu hiểu biết pháp lý.” Thực tế, khảo sát xã hội học của Viện Nghiên cứu pháp lý và Công chúng ILPAI năm 2024 cho thấy, hơn 60% người dân ở vùng nông thôn không biết hoặc không chắc về danh mục các loài quý hiếm. Trong mắt nhiều người, gà lôi trắng đơn giản chỉ là “một loại gà đẹp” chứ không phải là loài nguy cấp.
Vụ án này cũng phơi bày khoảng cách lớn giữa quy định pháp luật và nhận thức cộng đồng. TS. Trần Thanh Phương, nhận xét: “Khi luật đi trước nhận thức quá xa, người dân dễ rơi vào thế bị động, dẫn đến những vụ án mà bản thân họ không hề ý thức được mức độ vi phạm.” Hậu quả xã hội không chỉ dừng ở bản án; gia đình bị tổn hại danh dự, mất nguồn thu nhập, và cộng đồng hoang mang, lo sợ tiếp xúc với các loài quý hiếm ngay cả khi việc nuôi có thể hợp pháp.
Ở góc nhìn so sánh quốc tế, Thái Lan áp dụng cơ chế “cấp phép nuôi bảo tồn”: người dân có thể nuôi loài quý hiếm nếu chứng minh được nguồn gốc hợp pháp và đăng ký với cơ quan chức năng. Indonesia cũng có chính sách tương tự, thậm chí cho phép bán ra thị trường cá thể thuộc thế hệ F2 trở đi trong nuôi nhốt, với điều kiện có giấy phép. Mô hình này vừa giảm áp lực săn bắt từ tự nhiên, vừa tạo sinh kế bền vững cho người dân. Trong khi đó, Việt Nam trước đây áp dụng cách tiếp cận “cấm tuyệt đối” với Nhóm IB mà không phân biệt nguồn gốc, và đây chính là lý do dẫn đến những vụ án như của ông Thành. Việc chuyển gà lôi trắng xuống Nhóm IIB là tín hiệu của sự thay đổi, nhưng đi kèm phải là cơ chế cấp phép, quản lý chặt chẽ nguồn gen và phổ biến pháp luật rộng rãi.
TS. Thái Ngọc Sơn, Viện trưởng ILPAI, nhấn mạnh: “Công lý nhân văn không chỉ là áp dụng đúng luật, mà là bảo đảm rằng phán quyết cuối cùng phản ánh đầy đủ bối cảnh, động cơ và tác động xã hội. Nếu một người nông dân nuôi gà từ vài cá thể, không xâm hại thiên nhiên, lại vào tù 6 năm chỉ vì thiếu hiểu biết, thì đó không còn là bảo tồn, mà là sự thất bại của chính sách phổ biến pháp luật.” Theo ông, cần tận dụng vụ việc này để thúc đẩy ba thay đổi: phúc thẩm áp dụng luật mới và miễn trách nhiệm hình sự; xây dựng cơ chế nuôi bảo tồn hợp pháp, có giấy tờ chứng nhận nguồn gốc; và đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật bằng hình ảnh, video, phổ biến trực tiếp tại các cộng đồng nông thôn.
Từ câu chuyện này, có thể thấy bảo tồn hiệu quả không chỉ dựa vào chế tài nghiêm khắc mà còn phụ thuộc vào sự đồng thuận và hiểu biết của cộng đồng. Một chính sách bảo tồn thành công là khi cộng đồng sẵn sàng chung tay bảo vệ mà không ai phải vào tù vì một hành vi mà họ không biết là vi phạm. Công lý, nếu muốn được tôn trọng, phải vừa nghiêm minh, vừa thấu tình đạt lý. Và chính ở ranh giới giữa bảo tồn và nhân văn, chúng ta sẽ đo được mức độ trưởng thành của một nền pháp quyền.
Tại thời điểm vụ việc xảy ra, gà lôi trắng thuộc Nhóm IB theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP, tức là loài bị cấm khai thác, buôn bán vì mục đích thương mại. Khoản luật này không phân biệt giữa cá thể bắt từ tự nhiên và cá thể sinh sản trong nuôi nhốt. Điều này đã dẫn đến một cách xử lý máy móc, bỏ qua yếu tố bối cảnh, động cơ và tính chất nguy hiểm thực sự của hành vi. Theo TS. Trần Thanh Phương, Luật sư, giảng viên Học Viện tư pháp, “Điểm then chốt là thời điểm bắt giữ, gà lôi trắng vẫn thuộc Nhóm IB. Điều này khiến tòa sơ thẩm buộc phải áp dụng khung hình phạt nghiêm khắc, bất kể đó là gà nuôi sinh sản”.
Tuy nhiên, sự thay đổi pháp luật đã xảy ra chỉ vài tháng sau. Từ 1/7/2025, Thông tư 27/2025/TT-BNNPTNT có hiệu lực, chuyển gà lôi trắng từ Nhóm IB sang Nhóm IIB. Với nhóm này, việc gây nuôi, buôn bán được cho phép nếu tuân thủ các điều kiện quản lý. Nguyên tắc “luật mới có lợi” trong khoản 3 Điều 7 Bộ luật Hình sự và Điều 152 Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật quy định rõ: khi pháp luật thay đổi theo hướng nhẹ hơn, phải áp dụng cho cả hành vi xảy ra trước đó. Điều đó có nghĩa là nếu xét xử lại, ông Thành có thể chỉ bị xử phạt hành chính và được miễn trách nhiệm hình sự.
Không thể phủ nhận, bảo tồn động vật hoang dã là một nhiệm vụ sống còn, và Việt Nam đã từng chứng kiến nhiều trường hợp săn bắt, buôn bán trái phép gây tổn hại nghiêm trọng đến đa dạng sinh học. Tuy nhiên, như luật sư Nguyễn Văn Sài. (Đoàn Luật sư TP. HCM) nhận định, “Chúng ta cần phân biệt rõ ràng giữa tội phạm săn trộm chuyên nghiệp và trường hợp nuôi sinh sản. Nếu không, luật sẽ trở thành cái bẫy vô hình với những người thiếu hiểu biết pháp lý.” Thực tế, khảo sát xã hội học của Viện Nghiên cứu pháp lý và Công chúng ILPAI năm 2024 cho thấy, hơn 60% người dân ở vùng nông thôn không biết hoặc không chắc về danh mục các loài quý hiếm. Trong mắt nhiều người, gà lôi trắng đơn giản chỉ là “một loại gà đẹp” chứ không phải là loài nguy cấp.
Vụ án này cũng phơi bày khoảng cách lớn giữa quy định pháp luật và nhận thức cộng đồng. TS. Trần Thanh Phương, nhận xét: “Khi luật đi trước nhận thức quá xa, người dân dễ rơi vào thế bị động, dẫn đến những vụ án mà bản thân họ không hề ý thức được mức độ vi phạm.” Hậu quả xã hội không chỉ dừng ở bản án; gia đình bị tổn hại danh dự, mất nguồn thu nhập, và cộng đồng hoang mang, lo sợ tiếp xúc với các loài quý hiếm ngay cả khi việc nuôi có thể hợp pháp.
Ở góc nhìn so sánh quốc tế, Thái Lan áp dụng cơ chế “cấp phép nuôi bảo tồn”: người dân có thể nuôi loài quý hiếm nếu chứng minh được nguồn gốc hợp pháp và đăng ký với cơ quan chức năng. Indonesia cũng có chính sách tương tự, thậm chí cho phép bán ra thị trường cá thể thuộc thế hệ F2 trở đi trong nuôi nhốt, với điều kiện có giấy phép. Mô hình này vừa giảm áp lực săn bắt từ tự nhiên, vừa tạo sinh kế bền vững cho người dân. Trong khi đó, Việt Nam trước đây áp dụng cách tiếp cận “cấm tuyệt đối” với Nhóm IB mà không phân biệt nguồn gốc, và đây chính là lý do dẫn đến những vụ án như của ông Thành. Việc chuyển gà lôi trắng xuống Nhóm IIB là tín hiệu của sự thay đổi, nhưng đi kèm phải là cơ chế cấp phép, quản lý chặt chẽ nguồn gen và phổ biến pháp luật rộng rãi.
TS. Thái Ngọc Sơn, Viện trưởng ILPAI, nhấn mạnh: “Công lý nhân văn không chỉ là áp dụng đúng luật, mà là bảo đảm rằng phán quyết cuối cùng phản ánh đầy đủ bối cảnh, động cơ và tác động xã hội. Nếu một người nông dân nuôi gà từ vài cá thể, không xâm hại thiên nhiên, lại vào tù 6 năm chỉ vì thiếu hiểu biết, thì đó không còn là bảo tồn, mà là sự thất bại của chính sách phổ biến pháp luật.” Theo ông, cần tận dụng vụ việc này để thúc đẩy ba thay đổi: phúc thẩm áp dụng luật mới và miễn trách nhiệm hình sự; xây dựng cơ chế nuôi bảo tồn hợp pháp, có giấy tờ chứng nhận nguồn gốc; và đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật bằng hình ảnh, video, phổ biến trực tiếp tại các cộng đồng nông thôn.
Từ câu chuyện này, có thể thấy bảo tồn hiệu quả không chỉ dựa vào chế tài nghiêm khắc mà còn phụ thuộc vào sự đồng thuận và hiểu biết của cộng đồng. Một chính sách bảo tồn thành công là khi cộng đồng sẵn sàng chung tay bảo vệ mà không ai phải vào tù vì một hành vi mà họ không biết là vi phạm. Công lý, nếu muốn được tôn trọng, phải vừa nghiêm minh, vừa thấu tình đạt lý. Và chính ở ranh giới giữa bảo tồn và nhân văn, chúng ta sẽ đo được mức độ trưởng thành của một nền pháp quyền.
| PHÁP LÝ – VỤ ÁN “GÀ LÔI TRẮNG NGHỆ AN” 1. Căn cứ pháp luật tại thời điểm vụ việc xảy ra- Điều 244 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017): “Người nào săn bắt, giết, nuôi, nhốt, vận chuyển, buôn bán trái phép từ 07 cá thể trở lên thuộc loài nguy cấp, quý, hiếm Nhóm IB… thì bị phạt tù từ 05 năm đến 10 năm.” - Khoản 2: Mức phạt 5–10 năm tù đối với trường hợp số lượng từ 07 cá thể trở lên. - Nghị định 84/2021/NĐ-CP: Gà lôi trắng (Lophura nycthemera) thuộc Nhóm IB – nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại, không phân biệt cá thể nuôi hay từ tự nhiên. - Công ước CITES: Gà lôi trắng nằm trong Phụ lục I, áp dụng hạn chế thương mại quốc tế nghiêm ngặt. 2. Thay đổi pháp luật từ ngày 1/7/2025 - Thông tư 27/2025/TT-BNNPTNT: Gà lôi trắng chuyển từ Nhóm IB sang Nhóm IIB. - Nhóm IIB: Được phép gây nuôi, buôn bán có điều kiện (phải đăng ký và chứng minh nguồn gốc hợp pháp). - Hành vi nuôi nhốt, buôn bán gà lôi trắng thuộc Nhóm IIB nếu không đăng ký sẽ xử phạt hành chính theo Nghị định 35/2019/NĐ-CP (phạt tiền 5–10 triệu đồng đối với cá nhân, 10–20 triệu đồng đối với tổ chức). 3. Nguyên tắc áp dụng pháp luật có lợi - Điều 7 Bộ luật Hình sự 2015: “Khi quy định của pháp luật thay đổi theo hướng nhẹ hơn thì áp dụng quy định mới đối với cả hành vi xảy ra trước đó mà chưa xét xử hoặc đang xét xử.” - Điều 152 Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật 2015: Quy định tương tự về hiệu lực hồi tố của văn bản mới nếu có lợi. 4. So sánh quốc tế về quản lý loài quý hiếm - Thái Lan: Áp dụng mô hình “Giấy phép nuôi bảo tồn” – bắt buộc đăng ký, đánh dấu cá thể, kiểm tra định kỳ; cho phép bán cá thể sinh sản F2 trở đi. - Indonesia: Cơ chế “Captive Breeding Permit” – cấp phép gây nuôi, buôn bán nội địa, quản lý hồ sơ gen và cấm khai thác từ tự nhiên. - Việt Nam (trước 1/7/2025): Cấm tuyệt đối Nhóm IB, không phân biệt nguồn gốc cá thể; thiếu cơ chế chuyển hóa từ cá thể nuôi sang hợp pháp thương mại. 5. Điểm mấu chốt pháp lý trong vụ án - Thời điểm bắt giữ: Gà lôi trắng thuộc Nhóm IB → hành vi bị truy cứu hình sự. - Thời điểm xét xử phúc thẩm (sau 1/7/2025): Gà lôi trắng thuộc Nhóm IIB → hành vi chỉ còn bị xử phạt hành chính → áp dụng nguyên tắc có lợi → miễn trách nhiệm hình sự. |
